ملک مطر: هنر بهترین راه ابراز احساسات، افکار و ایده‌های من است
ملک مطر، هنرمند جوان فلسطینی به یاد ما می‌آورد که در غزه فقط انسان‌ها نیستند که با فجایع درگیرند. هرگز درباره حیواناتی که در این منطقه در کنار انسان‌ها زندگی می‌کنند چیزی نمی‌شنویم. برخی آثار او محل تلاقی سرنوشت انسان و حیوان زیر بمباران است.
ملک مطر (متولد سال ۱۹۹۹) نقاش فلسطینی اهل نوار غزه است. او در نوار غزه بزرگ‌شده و هشت‌ساله بوده که اولین حملۀ رژیم صهیونیستی به شهرش اتفاق افتاده. مطر همچنین نویسندۀ کتاب کودک «پرندۀ ستّی» است که داستان زندگی و بالیدن خودش را در نوار غزه نوشته و تصویر کرده است.
این کتاب با داستان ملک در کودکی و والدینش شروع می‌شود که برای صرف خوراکی مقلوبه به خانۀ ستّی می‌روند. ستّی پرنده‌ای در قفس دارد و ملک می‌پرسد آیا او هم در قفسی اسیر است؟ مادربزرگش او را تشویق می‌کند که در خیال پرواز کند. ملک در مدرسه با دوستانش خوش است تا اینکه انفجاری روی می‌دهد و ملک به خانه برمی‌گردد. دربارۀ این کتاب کودک می‌گویند ازجملۀ کتاب‌هایی است که بدون ترساندن کودکان برای آنان از جنگ می‌گوید.
ملک در سال ۲۰۱۴ از حملۀ سوم رژیم صهیونیستی جان سالم به در برد. حملۀ مزبور ۵۱ روز بمباران پیوسته و بی‌وقفۀ اسرائیلی روی شهرش بود. بیش از یک‌چهارم محله‌اش نابود شد؛ اما آنچه زندگی‌اش را از اساس تغییر داد این بود که شاهد مرگ همسایه‌شان دریکی از این بمباران‌ها بود. این تجربه باعث فروپاشی روانی او شد و ترس از اینکه خودش نیز جانش را از دست بدهد. به همین سبب طوفان ترس، وحشت و همین‌طور بی‌ثباتی زندگی به روانش حمله‌ور شد.
هنر تنها راه بیان این احساسات برای مطر بود. او می‌گوید: «با این آگاهی بزرگ شدم که هنر بهترین راه ابراز احساسات، افکار و ایده‌های من است. پس به سراغ نقاشی احساساتم، داستان‌هایم، نه‌فقط داستان خودم بلکه داستان زنان الهام‌بخشم رفتم. الهام‌بخش اصلی هنر من خاستگاه من است. شهرم، غزه، جایی است پیچیده و زمین، آسمان، دریا و فرهنگش در محاصره.»
محمد مسلم، عموی او از هنرمندان پیشرو فلسطینی است. علاوه بر زندگی در یک شهر تحت محاصره، او از عمویش هم تأثیراتی پذیرفته است. ملک در مصاحبه‌ای می‌گوید: «مهم‌ترین این تأثیرات این بود که می‌دید چگونه عمویش در هنر واقعیت موردنظر خودش را بازآفرینی می‌کند، کلیشه‌ها را می‌شکند و از نقش یک قربانی فاصله می‌گیرد.»
ملک مطر در سال ۲۰۱۷ این فرصت را پیدا کرد که در موزه فلسطین در شهر بریستول بریتانیا در یک نمایشگاه گروهی شرکت کند؛ اما غزه محاصره بود و او موفق به دریافت ویزا و خروج از غزه نشد. در آن زمان حتی بیماران هم اجازه نداشتند برای درمان غزه را ترک کنند. نمایشگاه بدون او برگزار شد و تجربه این «بی‌عدالتی» با او ماند.
او شاگرد ممتازی بود و در پایان دبیرستان بالاترین معدل در غزه را به دست آورد و موفق شد بورسیه ادامه تحصیل در ترکیه را به دست آورد؛ اما این بار خانواده مخالف تحصیل او در خارج از کشور به‌عنوان یک دختر تنها بود. وی سرانجام رضایت خانواده را به دست آورد و بااین‌حال همچنان غزه در محاصره بود و ترک شهر ناممکن. او از این مانع هم عبور کرد و در رشته علوم سیاسی در ترکیه مشغول تحصیل شد.
ملک مطر در مصاحبه‌ای گفته است: «فکر می‌کردم زمانی که غزه را ترک کنم آزاد می‌شوم، اما آزاد نبودم.»
هنر ملک مطر به‌عنوان هنرمندی که در فلسطین و دربارۀ فلسطین کار می‌کند، می‌تواند گاهی جسور، خطرناک و شجاعانه باشد. بودن در خط مقدم تولید فرهنگی این کشور توجه را به او جلب می‌کند، درزمانی که جان خودش پیوسته در معرض تهدید سلاح‌های توپخانه قرار دارد؛ اما ملک مصر است که فلسطین را برخوردار از فرهنگی غنی، کشوری به همان زیبایی و ظرافتی که هست نمایش دهد.
«غزه ازلحاظ تجربه‌گری هنری و احساسات گوناگون محل بسیار غنی و وزینی است. محیط هنری فلسطین از بارورترین و غنی‌ترین محیط‌های فرهنگی دنیاست، چراکه شیوۀ بارزی برای مستندسازی رویدادهای تاریخی و فرهنگ متنوع ماست.»
اما مشکلات بیرونی فلسطین تنها چیزی است که ملک مطر مشتاق جلب‌توجه به آن‌هاست. او خاطرنشان می‌کند که «مانند خیلی از جاهای دنیا، زنان هنرمند و به‌خصوص زنان جوان هنرمند در مقایسه با مردان سخت‌تر می‌توانند کار خود را به بازار عرضه کنند.» به همین دلیل است که کار او دیدگاه فمینیستی متمایزی اتخاذ می‌کند که از فمینیسم شسته‌رفتۀ غربی عدول می‌کند. او از تجارب زیستۀ زنان در فلسطین می‌گوید که توجه مخاطبان جهانی را جلب کرده است.
ملک مطر در صفحۀ اینستاگرام خود دربارۀ این نقاشی نوشته: «غزه یکی از شهرهای دنیاست که در رؤیای ترک آن شهر هستید. بعد که ترکش کردی، رؤیای بازگشت داری، اما به خاطر اینکه مرزها بسته‌اند و به خاطر محاصره نمی‌توانی به شهرت برگردی. طبق نظر سازمان ملل متحد، غزه شهری است غیرقابل‌سکونت؛ اما این شهر جادوی بی‌همتایی دارد که هر کس این شهر را دیده باشد یا آنجا زندگی کرده باشد، مشتاق است برخلاف شرایط دشوار زندگی به آنجا برگردد.»
ملک مطر در ادامه توضیح داده است که الهام‌بخش این نقاشی داستان زندگی محمد الشیخ یوسف، روزنامه‌نگار و نویسندۀ اهل غزه بود. کسی که عاشق غزه بود و به نیروی جوانان فلسطینی در رهایی فلسطین ایمان داشت:
«محمد مجبور شد غزه را ترک کند و در تنهایی از حملۀ قلبی در قطر فوت کرد. اهالی غزه از سه جنگ جان سالم به دربرده‌اند؛ اما مشاهدۀ وخیم‌تر شدن وضعیت عشق ما را به وطن‌مان زنده نگه نمی‌دارد. ترس از جنگی دیگر، فقر و بیکاری ما را بی‌چاره می‌کند. ما اهالی غزه قلب‌های‌مان را در غزه جا می‌گذاریم و با زندگی می‌جنگیم تا آیندۀ بهتری را بسازیم که در غزه نتوانستیم پیدا کنیم.»
شعری که در نقش آمده از محمود درویش است:
«آه ای زخم مغرورم
سرزمین من چمدانی نیست
و من مسافری نیستم
من عاشقم
و محبوبم وطن من است.»
ملک مطر در سال ۲۰۲۳ یک نمایشگاه انفرادی در کانون وکلای لندن برگزار کرد. مهم‌ترین اثر در این نمایشگاه اثری بود با عنوان «مادر طبیعت پسری با اسب را در آغوش می‌گیرد.» او گفته است:
«ایده گنجاندن حیوانات، به خاطر ماهی کوچکی بود که در خانه داشتیم. وقتی دیدم این ماهی چقدر تحت تأثیر بمباران قرارگرفته است، شگفت‌زده شدم. رنگ پوستش تغییر کرده بود.»
ملک یادآوری می‌کند که هرگز درباره حیواناتی که در غزه زندگی می‌کنند چیزی نمی‌شنویم. پرندگان از موتیف‌های تکرارشونده در آثار اوست. محل تلاقی سرنوشت انسان و حیوان در سرزمینی که تحت محاصره است و به بزرگ‌ترین زندان روباز جهان شهرت دارد.
در سال ۲۰۲۳ فصل جدیدی در زندگی این هنرمند گشوده شد. او هم نمایشگاهی انفرادی در گاردن کورت چمبرز برگزار کرد و هم به‌عنوان استعدادی جهانی ویزا گرفت. پیش‌ازاین نمایشگاه، به ملک اطمینان خاطر دادند که می‌تواند هر نقشی می‌خواهد در این نمایشگاه به نمایش بگذارد؛ اما ازنظر ملک نمایشگاه آلمان وحشتناک بود. آنها فهرست موضوعاتی را دادند که نباید حرفی از آنها می‌زد. مثل نکبت!
«دربارۀ کارم می‌گفتند که رنگارنگ یا امیدوارانه است، اما کارم را از این زمینه بیرون می‌کشیدند که دربارۀ مبارزه است، دربارۀ فقدان و دربارۀ درد و رنج.»
انگلستان با سانسور روایت‌های فلسطینی آشناست. یک نقاشی به‌یادماندنی در نمایشگاه از دختری بود در حال تماشای بیننده‌ای که جلوی تصویر پیکسل شدۀ سربازی ایستاده که کودکی را چنگ زده است. انگیزۀ خلق این تابلو حذف دلسردکنندۀ طراحی‌های جوانان غزه از دیوارهای بیمارستان وست‌مینیستر و چلسی در ابتدای این سال بود. ملک تأکید دارد که سانسور شاهدی است بر قدرت هنر: «سانسور یعنی به رسمیت شناختن هنر شاهدان.»
فیروزه زمانی
