یزد به معنی پاک و مقدس و شهر یزد نیز به مفهوم شهر خدا و سرزمین مقدس است. یزد کلمه‌ای ست باستانی که به «یُشت»، «یسن» یا «یزت» برمی‌گردد و به مفاهیم نیایش، ایزد و پرستش نزدیک است.
یزد، اولین شهر خشتی جهان، نخستین شهر ایران است که در یونسکو به ثبت رسیده و به این خاطر که بافت سنتی آن دست‌نخورده باقی‌مانده است موردتوجه گردشگران ایرانی و خارجی بسیاری قرار دارد.
در مورد ساخت یزد روایت‌های متعددی وجود دارد؛ برخی آن را به اسکندر مقدونی و برخی دیگر به یزدگرد اول نسبت می‌دهند. یونانیان در کتاب‌هایشان از این شهر با نام «ایستایس» یادکرده‌اند.
این شهرستان اماکن دیدنی و جاذبه‌های جهانگردی متعددی دارد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به مسجد کبیر یزد، مسجد جامع فهرج، بقعه سید رکن‌الدین، مجموعه باغ دولت‌آباد، تکیه و مسجد امیر چخماق، آب انبار شش بادگیری، آتشکده و برج و باروی قدیمی و … اشاره کرد.
آب‌انبارها بخشی از جاذبه‌های دیدنی این شهر هستند؛ آب‌انبار شش بادگیری و آب‌انبار رستم گیو از نمونه‌های این بناهای قدیمی هستند.
آتشکده‌ی بهرام، مجموعه‌ی امیر چخماق، موزه‌ی مارکار، خانه‌ی هنر، مدرسه‌ی ضیاییه یا زندان اسکندر، موزه‌ی آب، خانه‌ی لاری‌ها، مسجد جامع کبیر، بازار خان، موزه‌ی مردم‌شناسی حیدر زاده، باغ دولت‌آباد و حمام ابوالمعالی از دیگر دیدنی‌های شهر هستند.
در ادامه به بخشی از مکان‌های دیدنی و تاریخی شهر یزد پرداخته‌شده است.
مسجد جامع یزد
بر اساس اسناد تاریخی مسجد جامع یزد را بر جای آتشگاه ساسانی ساخته‌اند و سنگ بنای آن توسط علاءالدوله گرشاسب نهاده شده و بنای اصلی مسجد کنونی، از آثار سید رکن‌الدین محمد قاضی است. این بنا ازلحاظ خوابیدگی گنبد، سردر رفیع و بلند و کاشی‌کاری‌های زیبا و منحصربه‌فرد، شهرت دارد.
مجموعه امیر چخماق
امیر جلال‌الدین چخماق شامی در دوره تیموریان، به امر شاهرخ تیموری حکومت یزد را بر عهده گرفت. او با کمک همسرش فاطمه خاتون در این مکان، میدانگاهی و در اطراف آن آب انبار، خانقاه، مدرسه، کاروانسرا، چاه آب، بازار و از همه مهم‌تر مسجد امیر چخماق را بنا کرد. تاریخ بنای آن مربوط به قرن نهم هجری قمری است.
بقعه سید رکن‌الدین
سید رکن‌الدین محمد قاضی عارف و دانشمند قرن هشتم هجری قمری، مدرسه رکنیه را بنا کرد. در کتب تاریخی یزد، از این مدرسه و قسمت‌های مختلف آن مانند رصدخانه، دارالکتب با سه هزار جلد کتاب، دارالسیاده و دارلادویه یادشده است. اکنون از آن مدرسه، بقعه‌ای باقی‌مانده که مدفن خود سید رکن‌الدین است.
زندان اسکندر یا مدرسه ضیاییه
این بنا از آثار ضیاءالدین حسین رضی پسر شرف‌الدین علی یزدی است که در سال ۶۳۱ هجری قمری، آن را بنیان نهاد و بنای آن در سال ۷۰۵ هجری قمری، توسط پسرانش به اتمام رسید. گنبد این زندان یا مدرسه که از پای تا سر از خشت خام ساخته‌شده، دارای تزئینات و آرایش گچ‌بری نقاشی با آبرنگ طلایی و لاجوردی بوده که در حال حاضر قسمت‌هایی از آن بر روی گچ سفید باقی‌مانده است.
آتشکده زرتشتیان
یزد باوجود داشتن آتشکده‌های فراوان به‌عنوان منطقه مذهبی برای زرتشتیان و افراد علاقه‌مند به دین زرتشت محسوب می‌شود. از معروف‌ترین بناهای زرتشتیان، آتشکده یزد است که گفته می‌شود قدمت آتش آن به ۱۵۰۰ سال می‌رسد. بنای تازه در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی تحت نظارت و سرپرستی ارباب جمشید امانت ساخته‌شده است.
سرزمین آتشکده‌ها
آتشکده یزد محل نگهداری آتش مقدس زرتشتی در شهر یزد و نیایشگاه زرتشتیان ساکن در این شهر است. ساختمان اصلی آتشکده بر ارتفاعی حدود ۲۱ متر از زمین و در میان حیاط بزرگی که درختان همیشه سرسبز سرو و کاج آن را پوشانده، قرار دارد. نگاره فروهر و سرستون‌های سنگی آن زیبایی ویژه‌ای بدان بخشیده و روبروی این بنا حوض آبی قرار دارد. اینکه آتشکده‌ها کنار آب باشند از خصوصیت‌های آتشکده‌ها بوده است.
آب انبار شش بادگیری
آب انباری قدیمی با شش بادگیر که در محله تل قرار دارد. این بنا دارای دو ورودی در شمال و جنوب مخزن آب است و مخزن اصلی آب انبار، گنبد تخم‌مرغی شکلی دارد. ساختمان ۵۵ پله دارد که بین پله‌های ۲۵ و ۲۶ آن از بالا، یک هشتی با سنگ‌فرش آجری قرار دارد و طاق بعد از هشتی شروع می‌شود. ارتفاع بادگیرها ۱۰ متر است.
مجموعه مارکار
این مجموعه شامل: مدرسه، پرورشگاه، آب انبار و برج ساعت است که در محله تل شهر یزد قرار دارد. این مجموعه به خواست پشوتن جی سابایی مارکار، از زرتشتیان مقیم هندوستان ساخته شد. ساختمان دارای ۲ قسمت است: آموزشگاه که ۱۸ اتاق و پرورشگاه ۳ سالن خواب و یک سالن با گنجایش ۸۰۰ کودک را دارد. برج ساعت مارکار که به یادبود فردوسی شهرت دارد، در سال ۱۳۲۱ ساخته شد و توسط بانی آن به این ساختمان اهدا شد.
کاروانسرای مشیر
کاروانسرای مشیر یزد، یکی از بناهای زیبا و یادگاری از معماری گذشته این منطقه است. این کاروانسرا امروزه به هتلی مدرن تغییریافته است.
خانه ملک التجار
این خانه در حدود ۱۲۰ سال قبل در یکی از بازارهای مهم شهر، ساخته‌شده و متعلق به ملک‌التجار است. ورودی خانه دارای کوچه‌ای دراز و باریک با دیوارهای بلندی است. تزئینات داخلی اتاق‌های آن دست کمی از خانه‌های قدیمی دیگر ندارد. این خانه در حال حاضر تبدیل به مهمانسرای سنتی شده است.
خانه رسولیان
این خانه در محله سهل بن علی در مرکز بافت قدیم شهر یزد قرار دارد. این بنا در سال ۱۲۸۳ هجری شمسی مصادف با سال‌های آخر حکومت سلسله قاجار، به همت حاج میرزا کاظم رسولیان و به دست استاد محمدحسن محمدرحیم ساخته شد. این خانه تا چند سال پیش مسکونی بود اما در حال حاضر دانشکده معماری یزد در آن مستقر است.
سرو چهارهزارساله
یکی از درختان سرو کهن‌سالی که در ایران همچنان استوار است، در شهر ابرکوه است که کهن‌سال‌ترین سرو جهان به شمار می‌رود. سرو کهن‌سال شهرستان ابرکوه با ۲۵ متر ارتفاع ۱۸ متر محیط و ۱۱ و نیم متر اندازه دور تنه با ۴۸۰۰ سال قدمت دومین درخت کهن‌سال در جهان است. برخی از افسانه‌ها کاشتن آن را به زرتشت نسبت می‌دهند و برخی نیز به یافث (پسر نوح).
خانه مرتاض
این خانه در عهد قاجار بوده و در کوچه مرتاضیون شهر یزد قرار دارد و از دو بخش اندرونی، بیرونی تشکیل‌شده است. مساحت حیاط اندرونی تقریباً سه برابر مساحت حیاط بیرونی است. تالار بزرگی در رأس حیاط قرارگرفته و بر فضاهای اطراف کاملاً تسلط دارد. از دیگر ویژگی‌های این بنا، دوطبقه بودن کلیه فضا است. مصالح آن گچ و سنگ است.
برج و باروی قدیمی شهر
حصار و بارو ازجمله آثاری است که در تمدن شهرنشینی قدیم اهمیت فوق‌العاده‌ای برای آن قائل بودند. حصار یا باروی یزد توسط سرهنگ امیر عضدالدین علاء ساخته‌شده است. این حصار قدیمی دارای چهار دروازه بود که این تعداد در آخرین حصار و باروی ساخته‌شده به پانزده دروازه رسید.
باغ دولت‌آباد
محمدتقی خان مشهور به خان بزرگ که سرسلسله خان‌های یزد در زمان زندیه بود، ابتدا قناتی با نام دولت‌آباد به وجود آورد و پس‌ازآن، عمارت باغ دولت‌آباد را در امتداد آن احداث کرد. این ساختمان محل زندگی این حاکم نیز بود. این بنا مجموعه‌ای از چندین عمارت شامل: هشتی، بادگیر، بهشت‌آیین، تالار آیینه، سردر اصلی و سردر جنوبی است.
دخمه زرتشتیان
دخمه محلی است که زرتشتیان، از دیرباز تا حدود چهل سال پیش اموات خود را طبق اصول، فرهنگ و آداب مذهبی خود و طی انجام مراسم ویژه در آن می‌نهادند تا طعمه کرکس‌های کوه‌های اطراف شوند. وسط فضای میان‌تهی دخمه چاهی وجود داشت که به آن استودان می‌گفتند و استخوان‌های به‌جای مانده از اجساد را به داخل آن می‌ریختند. واژه دخمه در فرهنگ زرتشتیان به معنای سردابه مردگان، خانه زیرزمین برای مردگان و گورخانه است.
حمام خان
حمام خان به دوره قاجار تعلق دارد. جنس دیوارهای حمام از سنگ، آجر و آهک است. در ورودی حمام آثاری از شاهنامه دیده می‌شود. این بنا شامل ورودی، دالان، سربینه، میان در گرمخانه، خزینه، تون، گاورو، فضای پشتیبانی رویس است.
شهر بادگیرها
شهر تاریخی یزد به شهر بادگیرها معروف است و به تحقیق، نسبت به سایر شهرهای مرکزی ایران دارای بیشترین تعداد بادگیر است. در این شهر، مرتفع‌ترین بادگیر جهان یعنی بادگیر باغ دولت‌آباد با ارتفاع در حدود ۳۴ متر وجود دارد.
موزه آب
در قسمت شمال میدان امیر چخماق یزد، یکی از ارزشمندترین آثار معماری این شهر قرار دارد که موزه آب در آن جای گرفته است. این ساختمان در سال ۱۲۶۶ هجری شمسی احداث گردیده و در حال حاضر به بی‌نظیرترین موزه آب دنیا تبدیل‌شده است. از ویژگی‌های این موزه، پنج طبقه بودن آن و گذشتن کاریز صدساله است.
