امروز بسیاری از عمارت های قاجاری همانند دروازه‌های قدیمی تهران به‌طور کامل تخریب‌شده‌اند
شهر تهران با خانه‌های قدیمی، باغ‌ها و تاریخش هویت دارد. تعدادی از زیباترین خانه‌های این شهر بزرگ از دوران قاجار به‌جامانده‌اند که البته هرکدام سرنوشتی متفاوت دارند. در این میان، خانه‌هایی که مرمت‌شده باشند و از آن‌ها نگهداری شود و درشان به روی بازدیدکنندگان باز باشد، انگشت‌شمارند.
این در حالی است که در تهران، شهری که این روزها مملو از دود، ترافیک و برج‌های سربه‌فلک‌کشیده است، همین یادگارهای به‌جامانده از معماری دوران قاجار که از میان صدها باغ و عمارتی که دیگر از آن‌ها اثری نیست، باقی‌مانده‌اند، روزنه‌‌هایی کوچک اما خاطره ساز به شمار می‌روند.
امروز بسیاری از عمارت‌های قاجاری همانند دروازه‌های قدیمی تهران کامل تخریب‌شده‌اند، اما هنوز تعداد انگشت‌شماری از عمارت‌ها برجای‌مانده‌اند تا زبان گویای تاریخ این شهر باشند؛ عمارت هایی که برخی محل زندگی رجالی چون مشیرالدوله، کامران میرزا، ظل‌السلطان، معیرالممالک بوده‌اند؛ اما این عمارت ها که زمانی در مناطق اعیان‌نشین تهران واقع‌شده بودند، این روزها سرنوشتی غم‌انگیز دارند.
وقتی به بافت قدیم تهران سر می‌زنیم، مغازه‌هایی را می‌بینیم که در محل خانه‌های به‌جامانده از دوران قاجار فعال‌اند اما به دلیل تغییر ظاهری، معماری قدیمی آن‌ها جز با دقت به چشم نمی‌آید. از میان محلات قدیمی تهران، لاله‌زار امروز وضعیتی نگران‌کننده دارد؛ خیابانی که در آن خانه‌هایی با معماری دوره قاجار و پهلوی اول پابرجا مانده‌اند و بالای تابلو مغازه‌ها و لابه‌لای تابلوها و سیم‌های برق، باقیمانده عمارت های قدیمی به‌سختی خودنمایی می‌کنند؛ بااین‌حال، خطر تخریب آن‌ها برای ساخت مجموعه‌های تجاری هر روز این مکان‌ها را تهدید می‌کند؛ خطر تبدیل‌شدن به مغازه‌های لوسترفروشی و وسایل برقی که محل‌هایی پررفت‌وآمد و مملو از نور و رنگ‌اند.
عمارت مسعودیه
از میان عمارت های مشهور قاجار که تنها نامی از آن‌ها به‌جامانده، تهران تنها با چند عمارت کمی مهربان‌تر بوده است؛ هرچند همین مهربانی هم آن‌قدر نیست که امروز رونق‌بخش این بناها باشد. یکی از آن‌ها «عمارت مسعودیه» است؛ عمارتی که اگرچه مدت زیادی از تعطیل شدن آن می‌گذرد، هنوز هم سردر و بناهای داخلی آن از شکوه معماری قاجار نشان دارد.
در سال‌های اخیر فعالان و علاقه‌مندان میراث فرهنگی برای بازگشایی عمارت مسعودیه تلاش زیادی کردند. به‌ویژه آنکه این عمارت در وقایع مشروطه و به توپ بسته شدن مجلس جایگاهی تاریخی دارد. تا چند سال پیش هم این مکان مشتاقان زیادی را پذیرا بود؛ عمارتی باشکوه که بعد از تعطیلی چندساله به نظر می‌رسد دچار آسیب شده و نیازمند رسیدگی بیشتر است.
عمارت مشیرالدوله
عمارت مشیرالدوله هم یکی دیگر از بناهای باشکوه قدیمی تهران است که ارزش تاریخی بالایی دارد و زمانی در آن قانون اساسی مشروطه نوشته شد. این عمارت هم‌اکنون در اختیار «موسسه طب اسلامی» است و گفته می‌شود اخیراً مرمت‌شده است.
از بناهای قدیمی دیگر تهران می‌توان به عمارت معیرالممالک اشاره کرد که ظاهراً شهرداری منطقه ۱۲ اعلام کرده درصدد احیای این عمارت است و با تملک این بنا قصد دارد آن را همانند باغ کیهانی مرمت و برای بازدید عموم آماده کند.
خانه موزه مقدم منزل
تعدادی از عمارت های مهم دوره قاجار به رجال شاخص آن عصر تعلق نداشته‌اند ولی به دلیل تغییر کاربری به موزه، امروز سرنوشت بهتری دارند. «خانه موزه مقدم» ازجمله بناهایی است که در مقام یکی از مهم‌ترین نمادهای معماری قاجار همچنان پابرجا است.
خانه موزه مقدم منزل شخصی خاندان محمدتقی خان احتساب‌الملک بود و علت ماندگاری آن پسر مالک اولیه یعنی محسن مقدم است که استاد باستان‌شناسی دانشگاه تهران بود. او با استقرار در خانه پدری به ارزش این خانه پی برد و آن را به‌طور مناسبی نگهداری و درنهایت وقف کرد تا از گزند تخریب در امان بماند. موزه مقدم خانه‌ای زیبا و شگفت‌انگیز است. کاشی‌کاری‌ها و ورودی زیبای آن به‌راستی چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند. این موزه به دلیل به نمایش گذاشتن اشیا و صنایع‌دستی دوره قاجار اهمیت بسیاری دارد.
خانه مینایی‌ها
از دیگر خانه‌هایی که به مدد موزه شدن توانسته‌اند به‌عنوان یادگاری معماری قاجار پابرجا بمانند، «خانه مینایی‌ها» یا موزه خیابان ولی‌عصر است که در منطقه منیریه تهران و در اراضی مادر کامران میرزا واقع است. این بنای تاریخی از معدود اماکنی است که از اراضی امیری به‌جامانده و امروز به موزه خیابان ولی‌عصر تبدیل‌شده است.
به نمایش گذاشتن عکس‌ها و مرور تاریخچه بلندترین خیابان تهران، خیابان ولی‌عصر این موزه را به محلی جذاب برای علاقه‌مندان تاریخ این شهر تبدیل کرده است. البته بازسازی این خانه در اواخر دهه ۴۰ باعث شد آنچه امروز در داخل خانه مینایی‌ها می‌بینیم، به معماری قاجار شباهت چندانی نداشته باشد، ولی حضور این بنا از بافت قدیمی امیریه، به‌نوعی یادآور عمارت مشهور امیریه است که دیگر از آن اثری نیست.
عمارت کاظمی
از دیگر بناهای دوره قاجار می‌توان به «عمارت کاظمی» اشاره کرد که امروز به نام موزه تهران قدیم شناخته می‌شود. این عمارت در محله امامزاده یحیی قرار دارد.
خانه ملک
در بازار بزرگ تهران که خود به‌جامانده از دوران قدیم شهر است، «خانه ملک» از عمارت های مشهور دوره قاجار است که زیبایی چشم‌نوازی دارد. این عمارت در سال‌های اخیر مانند بسیاری از خانه‌های قدیمی دوره قاجار و پهلوی اول به کافه تبدیل‌شده است.
عمارت های دیگر
«عمارت کلاه‌فرنگی»، «خانه موزه بازار»، «خانه موتمن»، «خانه اتحادیه» بناهای دیگری‌اند که تا امروز از طوفان ویرانی و تخریب در امان مانده‌اند.
اگر اهل تهران‌گردی باشید و در محله‌های قدیمی این شهر گردش کنید، با بناهای مواجه می‌شوید که یادگار دوران قاجارند. بناهایی که به‌واسطه سرعت گرفتن ساخت‌وساز در تهران و عدم توجه به اهمیت تاریخی آن‌ها تخریب می‌شوند؛ خانه‌هایی که حافظه تاریخی تهران‌اند و نبود آن‌ها این شهر را به فراموشی دچار می‌کند.
