ویلیام فریدکین ستایش‌شده‌ترین کارگردان سینمای وحشت روز دوشنبه ۱۶ مرداد، (۷ اوت)، در سن ۸۷ سالگی در خانه خود در لس‌آنجلس درگذشت.
ویلیام فریدکین یکی از چهره‌های پرفروغ موج نو سینمای آمریکا به شمار می‌رفت که در دهه ۱۹۷۰ با دو فیلم پرفروش «جن‌گیر» و «ارتباط فرانسوی» به نامی آشنا در سینمای آمریکا بدل شد.
شری لنسینگ، همسر فریدکین و رئیس سابق استودیو پارامونت، به روزنامه «نیویورک‌تایمز» گفت که این کارگردان براثر عارضه قلبی و ذات‌الریه درگذشته است.
همسر فریدکین گفت: «او زندگی خیلی خوبی کرد. تقریباً ۸۸ ساله بود و فیلمی تازه هم ساخت که قرار است به‌زودی به نمایش درآید. ویلیام بهترین شوهر و بهترین پدر دنیا بود. او زندگی درخشانی داشت. آرزویی نداشت که برآورده نشده باشد.»
در ایران نیز مانند بسیاری از کشورهای دیگر، فریدکین بیش از هر چیز با دو فیلم «جن‌گیر» و «ارتباط فرانسوی» شناخته می‌شود که او را از مستندسازی گمنام به چهره‌ای جهانی و برنده اسکار بدل کردند.
ارتباط فرانسوی
«ارتباط فرانسوی» بر اساس داستان واقعی دو مأمور پلیس نیویورک بود که در ۱۹۶۱ موفق شدند یک شبکه جهانی قاچاق هروئین را درهم بشکنند. فریدکین و تهیه‌کننده‌‌ای به نام فیلیپ دانتونی تصمیم گرفتند با بودجه‌ای اندک این ماجرا را روی پرده سینما به تصویر بکشند. به همین دلیل، خبری از بازیگران بزرگ برای نقش‌های اصلی نبود. روی شایدر که از چهره‌های تئاترهای کوچک در نیویورک بود، نقش یکی از پلیس‌ها را بازی کرد و نقش دیگر را هم جین هاکمن بر عهده گرفت که گرچه پیش‌تر نقش کوچکی در «بانی و کلاید» ایفا کرده بود، هنوز آن‌قدرها شناخته‌شده نبود.
«ارتباط فرانسوی» در نیویورک و با بودجه‌ای کمتر از دو میلیون دلار ساخته شد (که با حساب امروز می‌شود کمتر از ۱۵ میلیون دلار)؛ اما سبک روایتگری نوین، واقع‌گرایی مستندوار و هیجان میخکوب‌‌کننده‌اش باعث شد که به‌سرعت به اثری پرطرفدار بدل شود.
این فیلم در ۱۹۷۱ به نمایش درآمد و سال بعد با ربودن چندین جایزه بزرگ، «پدیده» شب جوایز اسکار بود: اسکار «بهترین فیلم» و نیز اسکار «بهترین کارگردانی» برای فریدکین، اسکار «بهترین بازیگر مرد نقش فرعی» برای هاکمن و اسکارهای «تدوین» و «بهترین فیلم‌نامه اقتباسی» برای دیگر دست‌اندرکاران فیلم.
جن‌گیر، فیلمی که جهان را ترساند
فریدکین یک سال بعد به سراغ داستان پرفروشی از ویلیام پیتر بلتی رفت که موضوع آن جن‌زدگی دختری ۱۲ ساله بود که مادرش برای درمان او سراغ کشیشی مسیحی می‌رود.
«جن‌گیر» عمدتاً در محله جورج تاون در واشنگتن فیلم‌برداری شد و سبک پر تعلیق سینمایی‌اش از یک‌سو و دغدغه آن برای به تصویر کشیدن موضوع نبرد خیر و شر از سوی دیگر، باعث شد به اثری ماندگار بدل شود. جلوه‌های ویژه فیلم نیز بسیار هنرمندانه و پیشرو بودند.
فیلم چنان تأثیرگذار بود که رسانه‌های خبری در زمان اکران آن نوشتند بعضی از تماشاگران با دیدن فیلم غش و حالت تهوع پیداکرده‌اند و عده‌ای هم درحالی‌که می‌لرزیدند و فریاد می‌زدند سینما را ترک می‌کردند.
«جن‌گیر» در دسامبر ۱۹۷۳ به نمایش درآمد و با بیش از ۲۰۰ میلیون دلارفروش (یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار به ارزش امروز) به یکی از پرفروش‌ترین فیلمهای تاریخ سینما بدل شد. این فیلم در ایران و بسیاری از کشورهای دیگر هم مشهور و پرطرفدار شد.
«جن‌گیر» همچنین نخستین فیلم ترسناکی بود که نامزد ده جایزه اسکار ازجمله بهترین فیلم شد و درنهایت برنده دو جایزه شد. این فیلم نشان داد که این ژانر می‌تواند جایگاهی رفیع داشته باشد.
البته ازآن‌پس فیلمهای متعددی با موضوع جن‌گیری ساخته‌شده‌اند، اما هیچ‌یک نتوانسته به جایگاه «جن‌گیر» برسد. یکی از جدیدترین آن‌ها به نام «جن‌گیر: مؤمن» قرار است در اکتبر امسال اکران شود. این فیلم را دیوید گوردون گرین ساخته است.
ویلیام فریدکین دل‌خوشی از ساخت قسمت‌های تازه این فیلم نداشت و حتی یک‌بار گفته بود: «همه آن‌ها مسخره‌اند … چیزهایی که من دیده‌ام، حالم را بد می‌کند، همان‌طور که دخترک در فیلم استفراغ کرد.»
برخی از منتقدان نوشته‌اند عملکرد فریدکین بعد از ساخت جن‌گیر که بزرگ‌ترین موفقیتش در گیشه بود، افت کرد.
پسر شیکاگویی
ویلیام فریدکین متولد ۲۵ اوت ۱۹۳۵ در شیکاگو بود. پدر و مادرش یهودیانی بودند که اوایل قرن بیستم به دلیل سرکوب‌های حکومت تزاری روسیه، اوکراین را به مقصد آمریکا ترک کرده بودند. مادرش پرستار بود و پدرش در حرفه‌های کم‌درآمد مختلفی کار می‌کرد. ویلیام از نوجوانی به سینما می‌رفت و بعدها گفت که «همشهری کین» از تأثیرگذارترین دوران فیلمهای جوانی‌اش بوده است.
او از دبیرستانی در محلات شمالی شیکاگو فارغ‌التحصیل شد و مدتی شغلی یدی در یک شبکه تلویزیونی محلی داشت، اما توانست با طی کردن نردبان ترقی، به کارگردانی در همان تلویزیون بدل شود و به ساختن فیلمهای مستند روی آورد.
فیلم «مردم علیه پل کرامپ» که روایت یک زندانی منتظر اعدام در شیکاگو است، در ۱۹۶۲ جایزه بهترین فیلم جشنواره فرانسیسکو را از آن خود کرد. فریدکین سپس به لس‌آنجلس رفت تا به مستندسازی ادامه دهد؛ اما این «ارتباط فرانسوی» بود که سرنوشتش را عوض کرد.
چهره شاخص هالیوود نوین
ویلیام فریدکین را امروز جزو چهره‌های شاخص جریانِ «هالیوود نوین» به شمار می‌آورند که به «موج نو سینمای آمریکا» یا «رنسانس هالیوود» نیز معروف است؛ موجی که اواسط دهه ۱۹۶۰ آغاز شد و تا اوایل دهه ۱۹۸۰ ادامه داشت و هم از سینمای کلاسیک هالیوود تأثیر گرفته بود و هم از سینمای ژاپن، ایتالیا و موج نو فرانسه.
در پی موفقیت‌های عظیم «ارتباط فرانسوی» و «جن‌گیر»، فریدکین یک تجربه ناموفق داشت: «جادوگر» (۱۹۷۷) با نقش‌آفرینی مجدد شایدر. این فیلم بازسازی «دستمزدهای ترس» (۱۹۵۳) بود، اما نتوانست موفقیت آن فیلم را تکرار کند.
فیلم محبوب ویلیام فریدکین
«جادوگر» در ضمن هم‌زمان با فیلمی به اکران درآمد که تمام جهان را به تسخیر خود درآورد و رقیبی نمی‌طلبید: «جنگ ستارگان». بااین‌همه، فریدکین خودش به آن فیلم علاقه داشت و چند سال پیش در گفت‌وگویی با «ایندی‌وایر»، آن را تنها فیلم خود خواند که هنوز هم می‌تواند آن را تماشا کند.
ازدواج‌های ناموفق
او در همان ۱۹۷۷ با ژان مورو، ستاره پرفروغ سینمای فرانسه، ازدواج کرد. این پیوند فقط دو سال به طول انجامید. فریدکین سه بار دیگر نیز ازدواج کرد: با لزلی آن داون، بازیگر بریتانیایی، کلی لنگ، روزنامه‌نگار آمریکایی و بالاخره شری لنسینگ که در ۱۹۹۱ با او ازدواج کرد و تا آخر عمر کنار همدیگر بودند.
آخرین فیلم
از دیگر فیلمهای به‌یادماندنی او در سال‌های بعد می‌توان به «سرقت برینکز» (۱۹۷۸)، «گشت زنی» (۱۹۸۰- با بازی آل پاچینو)، «زندگی و مرگ در لس‌آنجلس» (۱۹۸۵)، «حشره» (۲۰۰۶) و «جو قاتل» (۲۰۱۱) اشاره کرد. با این حساب، او موفق شد تا آخر عمر به حرفه کارگردانی ادامه دهد.
تازه‌ترین فیلم او به نام «دادگاه نظامی شورش کین» که بر اساس نمایشنامه‌ای از هرمان ووک ساخته‌شده قرار است روز ۳۰ اوت، ۸ شهریور در جشنواره ونیز به نمایش درآید.
یکی از آخرین کتاب‌هایی که فریدکین گفته بود آن را خوانده و به آن علاقه دارد، «زندگینامه عیسی مسیح» به قلم رضا اصلان، محقق و نویسنده ایرانی‌تبار آمریکایی، بود.
حسین تقی پور
حسین تقی پور، نویسنده و منتقد سینما و کارشناس رسانه فعالیت در مطبوعات را با نشریه سینما تئاتر آغاز کرد و مقالات او در نشریات کیهان هوایی، مهر، سینما ویدئو، هفته‌نامه سینما ورزش، روزنامه ابرار، روزنامه توسعه و... منتشرشده است. او سردبیر نشریه سینما تئاتر و نشریه «دایره» است.
